Dzień dobry!

Już od jakiegoś czasu interesowałam się tematem oleju palmowego i kontrowersji z nim związanych, dlatego gdy dowiedziałam się, że 1 lutego wypada Dzień Bez Oleju Palmowego postanowiłam przybliżyć Wam trochę ten temat i samą roślinę.

Porozmawiajmy więc o olejowcu gwinejskim (Elaeis guineensis), znany bardziej jako palma olejowa czy palma oleista!

Plama olejowa olejodajna olejowiec masłopalma oil palm Elaeis guineensis pochodzienie uprawa gdzie skąd co jak rosnie wyglada czy olej palmowy jest

Rycina przedstawiająca palmę olejową, źródło: plantillustrations.org

Nazewnictwo

Zacznijmy może od tego czym właściwie jest nasz dzisiejszy bohater. Olejowiec gwinejski (Elaeis guineensis), znany jest pod różnymi nazwami - palmy oleistej, masłopalmy, czy olejnika gwinejskiego, jednak wydaje mi się, że najpopularniejszym określeniem tego gatunku jest palma olejowa.

Angielskie nazwy tej rośliny to oczywiście oil palm, ale i mniej popularne African Oil Palm czy macaw-fat.

Wszystkie te konfiguracje mają swoje źródło oczywiście w produkcie jaki uzyskujemy z tej właśnie rośliny. Ciekawszą sprawą jest określenie gwinejska, gdyż jak przekonacie się poniżej, roślina ta wbrew pozorom, nie pochodzi ze współczesnej Gwinei, a z historycznej Gwinei, która znajdowała się na terenie współczesnej zachodniej Afryki.

Gdyby jeszcze nazwa tej palmy zawierała zbyt mało oleju, zastanówmy się nad łacińską nazwą - Elaeis

pochodzi oczywiście od greckiego słowa olej.

Młoda palma olejowa w Palmiarni Poznańskiej, 2022 r

Systematyka

Olejowiec gwinejski (Elaeis guineensis) należy do rodziny arekowatych (Arecaceae), do której należą właśnie palmy. W obrębie rodziny występują różne plemiona. Nasz dzisiejszy bohater należy do plemienia Cocoseae, do którego należą też takie palmy jak właśnie kokos, ale i rodzaj Butia, Jublea czy arekowce.

Do rodzaju Eleaeis należą jedynie dwa gatunki:

Elaeis guineensis - olejowiec gwinejski, czyli roślina o której dziś rozmawiamy;

Elaeis oleifera - olejowiec czarnojądrowy, występujący naturalnie w Ameryce Południowej;

Porównanie obu gatunków olejowców (E.oleifera jest tutaj pod synonimem), źródło: plantillustrations.org/

Pochodzenie i występowanie palmy olejowej

Jak już wspominałam powyżej, olejowiec gwinejski nie pochodzi z Azji Południowo-Wschodniej i Nowej Gwinei, a raczej tej "starej" Gwinei, która znajdowała się historycznie w zachodniej Afryce. Są to obecnie kraje leżące nad Zatoką Gwinejską - Gwinea Bissau, Gwinea, Sierra Leone, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Togo, Benin, Nigeria oraz Kamerun.

Obecnie naturalne gaje palmowe znajdują się w wymienionych krajach oraz w równikowych rejonach Afryki. Oprócz tego nasila się uprawa olejowca gwinejskiego w Kotlinie Kongo.

Oczywiście zupełnie inną historią są uprawy tego gatunku w Azji, bo jest to dość rozległy temat, więc na razie wspomnę tylko, że znajdziemy je przede wszystkim w Indonezji, ale i Malezji, Tajlandii, Kambodży, czy południowych Chinach. Roślina ta jest na tyle ważna, że plantacje zakładane są również w Ameryce Środkowej i Południowej.

Historia

Historia palmy olejowej jest długa i całkiem dobrze udokumentowana, jak na afrykańską roślinę. Wykopaliska wskazują, że gatunek ten rósł na terenach należących do Nigerii już 15 milionów lat temu!

Olej palmowy został odkryty w grobowcach w Egipcie datowanych na 5 tysięcy lat, łupiny nasion i same nasiona odkryte zostały na terenach Ugandy, Kongo i Kamerunu, co wskazuje, że był to dość powszechny gatunek użytkowy w rejonie.

W świadomości Europejczyków palma olejowa zaczęła pojawiać się wraz z boomem żeglarskim w XV wieku. Już w 1435-1498 Portugalczycy zaobserwowali gaje palmowe w Zachodniej Afryce, a w 1506 Portugalczycy rozpoczęli handel olejem palmowym.

Pierwszy naukowy, botaniczny opis afrykańskiej palmy olejowej należał do Nikolausa Josepha von Jacquinz, który opublikował go dopiero w 1763 roku, opierając się na materiałach zebranych na Martynice.

Prezentacja kości słoniowej na tle plantacji olejowca gwinejskiego, 1909 r., Kongo, źródło: https://chinadialogue.net/en/food/illustrated-history-of-industrial-palm-oil/

Podejmowane na początku XIX wieku próby zakładania plantacji na skalę komercyjną w Afryce Zachodniej i oparcia tam produkcji oleju palmowego na stałych, komercyjnych podstawach napotykały liczne przeszkody utrudniające rozwój. Uprawie przeszkadzała niestabilność polityczna i konflikty wewnętrzne, a także trudności w pozyskaniu gruntów i zapewnieniu infrastruktury dla transportu i przetwórstwa. Stąd też plantacje zaczęły przenosić się na tereny Azji, szczególnie Malezji oraz Indonezji. I tak zaczął się problem.

W zasadzie podbój Azji rozpoczął się od posadzenia czterech okazów palmy olejowej w 1848 roku w Ogrodzie Botanicznym w Bogor na Jakarcie. Z nasion tych czterech palm początkowo obsadzono ozdobne aleje, a następnie rozpoczęto zakładanie pierwszych plantacji w rejonie w okolicach 1911 roku.

Natomiast już 11 lat później, w 1922 roku, zastosowano po raz pierwszy wspomagane zapylanie, dające duży wzrost plonów. Przez kolejne 50-60 lat doskonalono i selekcjonowano najbardziej wydajne osobniki by zwiększyć produkcję oleju palmowego.

Największym przełomem było odkrycie dominującego genu dziedziczenia odpowiedzialnego za grubość powłoki nasiona w 1941 roku. Dzięki temu, możliwe było wprowadzenie odmian hybrydowych, których miąższ zwiększył się o 30%, a zatem i produkcja oleju wzrosła. Z kolei w 1981 roku wprowadzono w Azji naturalnego zapylacza palmy olejowej z Afryki, znów podbijając produkcję.

Opis

Olejowiec gwinejski jest palmą dorastającą do 20-25 metrów wysokości, choć w uprawie jest niższy i zazwyczaj osiąga 10-15 metrów wysokości. Kłodzina olejowca pokryta jest nasadami liści, choć czasem mogą one odpadać, a kłodzina obumierać, opierając się na korzeniach przybyszowych.

Liście pierzaste osiągają 3–5 metrów długości. Młoda palma wytwarza około 30 liści rocznie. Starsze rośliny rosną nieco wolniej, wytwarzając około 20 liści rocznie.

Palma olejowa jest gatunkiem jednopiennym, co oznacza że jeden osobnik wytwarza zarówno kwiaty męskie, jak i żeńskie. Kwiaty żeńskie zebrane są w grona po 200-1200 sztuk blisko pnia, na końcu krótkich, ciężkich szypułek, z kwiatami męskimi osadzonymi w kłosach. Każdy pojedynczy kwiat jest mały, ma trzy działki i trzy płatki.

Owoce pojawiają się już w 3-4 lata po posadzeniu, a dojrzewają po 5 lub 6 miesiącach od zapylenia. Są to jajowato-podłużne pestkowce o długości 2–5 cm, ciasno upakowane w duże grona zawierające od 100 do nawet 2000 owoców! Średnia waga takiego grona to 23 kg, zdarzają się bowiem takie grona, których waga osiąga okolice 80 kg! Niesamowite wyniki.

Kolor owoców waha się od żółtego do pomarańczowego lub prawie czarnego.

Tutaj warto też pochylić się nad samą budową owocu (możecie porównać go sobie z brzoskwinią, która również jest pestkowcem) - składa się z twardej pokrytej endokarpem pestki , jak sama nazwa wskazuje, otoczonej miąższem (mezokarpem), a wszystko to pokryte jest skórką (egzokarpem). W naszym przypadku olej wytwarzany jest zarówno z pestek, jak i miąższu palmy olejowej.

Na podstawie budowy owoców, a zwłaszcza grubości endokarpu, wyróżniono cztery odmiany palmy oleistej:

Elais guineensis var. macrocarpa - 40-60% większy endokarp
Elais guineensis var. dura - 20-40% większy endokarp
Elais guineensis var. pisifera - 5-20% większy endokarp
Elais guineensis var. tenera - odmiana bez endokarpu

Liście olejowca gwinejskiego

Uprawa

Palma olejowa zdecydowanie może rosnąć w gruncie jedynie na tropikalnych obszarach w rejonie równika, gdzie średnia temperatur rocznych wynosi 26-35℃, z tego względu obszary możliwej uprawy są dość mocno ograniczone.

Do tego dochodzą wymagania dotyczące stanowiska - które powinno być ciepłe i słoneczne, im bardziej tym lepsze plony - oraz gleby. Olejowiec gwinejski ma wiązkowy system korzeniowy i zakorzenia się głęboko, przez co wymaga głębokiego, przepuszczalnego i żyznego podłoża. Odczyn pH preferowany przez ten gatunek waha się od kwaśnych do lekko kwaśnych, ale toleruje też obojętne.

Czy można uprawiać palme olejową w domu w doniczce?

Jak najbardziej! Będzie to tylko troszkę trudne, ponieważ najlepszą opcją byłoby zapewnienie jej podobnych warunków jakie ma w naturze, czyli słoneczne stanowisko, lekko kwaśne podłoże w donicy i stosunkowo wysoka temperatura oraz wilgotność cały rok. Myślę, że porównywalnie z palmą kokosową, której wymagania będą dość podobne.

Kontrowersje

Jak zapewne wiecie, jest to chyba obecnie najbardziej kontrowersyjna roślina na świecie (oczywiście pomijając te narkotyczne). Olejowiec gwinejski jest w zasadzie rośliną, o największej wydajności oraz największym spożyciu, pod kątem olejów roślinnych na naszym globie.

Problemem jednak jest nie sama roślina, a metody jej uprawy, które są niesamowicie wyniszczające dla środowiska. Pod uprawy olejowca niszczone są bez mrugnięcia ogromne obszary tropikalnych lasów, będących domem dla wielu zagrożonych gatunków. Jest to naprawdę złożony temat i z całą pewnością jeśli tu jesteś, masz tego świadomość.

Ze względu na wyniszczające uprawy olejowca pojawił się więc pomysł, aby promować produkty bez oleju palmowego, jednocześnie unikając kupna tych, które ten olej zawierają. Samo powstanie takiego mini-święta jak Dzień bez Oleju Palmowego dość mocno świadczy o tym, że najlepiej byłoby ograniczyć kupowanie takich produktów, a więc i upraw.

Podczas szukania materiałów natknęłam się jednak na bardzo ciekawy artykuł WWF (link na końcu posta), który podnosi problem od nieco innej strony. Otóż, jak już wspomniałam powyżej, palma olejowa jest najbardziej wydajnym gatunkiem, z którego produkujemy jadalny olej, według tego artykułu z jednego hektara takiego gaju palmowego rocznie można pozyskać nawet 3,7 tony oleju. Inne źródła podają okrągłe 4 tony.

Dla porównania, drugą rośliną w topce wydajności jest drzewo oliwne, gdzie z jednego hektara można wyprodukować około 2 tony oliwy (choć będzie się to zapewne zmniejszało) oraz palma kokosowa o wydajności 1450kg/ha. Widać więc sporą różnicę. Oba te gatunki jeśli chcielibyśmy użyć do zastąpienia oleju palmowego będą miały problem. Drzewa oliwne rosną wolno, a ich obszar uprawy jest mocno ograniczony i mniejszy niż palmy olejowej czy kokosa. Z kolei kokos występuje w tych samych rejonach co nasz dzisiejszy bohater.

Jakie jest rozwiązanie problemu oleju palmowego?

Jak widzieliście statystyki nie są zbyt optymistyczne i w zasadzie trochę jesteśmy skazani na olej palmowy póki co. Każda gwałtowna zmiana jest tragiczna dla środowiska. Co więc możemy zrobić?

Najlepszym rozwiązaniem tego problemu jest używanie oleju palmowego pochodzącego ze zrównoważonych upraw. Niestety jako konsumenci na samym końcu tego łańcucha nie do końca mamy możliwość sprawdzenia tego w sklepie. Pojawiają się jednak powoli takie zrównoważone uprawy, część ma nawet własne oznaczenia.

I tak w 2004 roku powstała organizacja zajmująca się promowaniem i certyfikacją zrównoważonych upraw palmy olejowej o nazwie RSPO - Roundtable on Sustainable Palm Oil. Co możemy zrobić, to przede wszystkim edukacja siebie i otoczenia na temat oleju palmowego, zwracanie uwagi na to co kupujemy i skąd, a jeśli chcemy się naprawdę aktywnie zaangażować - można wesprzeć wspomnianą organizację.